سلطان العلما پس از آنکه در شماره سیزده«روح القدس» مقاله تندی خطاب به محمد علی شاه نوشت.روزنامه او را توقیف کردند و محمد علی شاه دستور داد او را در وزارت عدلیه محاکمه کنند.این محاکمه در روز دوازدهم شوال 5231 ه.ق-سه ماه قبل از تصویب اولین قانون مطبوعات-در محکمه جنایی به ریاست حاجی صدق الملک تشکیل شد و ادیب خلوت نیز به وکالت از طرف اعتماد السلطنه رییس انطباعات در باب مندرجات روزنامه روح القدس در جلسه محاکمه شرکت کرد.
جریان محاکمه
روزنامه محاکمات،در شماره 52،جریان محاکمه سلطان العلما را به این شرح نوشته است: محاکمه جنایات،رییس محکمه با جنایت ادیب خلوت،به وکالت از طرف جناب اعتماد السلطنه رییس انطباعات در باب مندرجات روزنامه روح القدس مذاکره و محاکمه می‌نمایند.به تاریخ شوال 5231.
(سؤال محکمه از جناب ادیب خلوت:شما در چه ماده مندرجه روزنامه گفتگو دارید؟
ج:در پنج فقره ایراد دارم:
فقره اول.یک طرف اقبال السلطنه به حکم مرکزی،مشغول ریختن خون ملت شده.
فقره دوم.یک سمت،عثمانی تحریک شده،اطفال را ذیح و اهل بیت را اسیر و چقدر از ملت تلف می‌نماید.
فقره سوم.یک جانب وزیر نظام، مأمور قتل و اغتشاش خراسان می‌شود.
فقره چهارم.از طرف دیگر جهانشان خان از تهران به زنجان رفته،اهل زنجان را قطعه قطعه نموده.
فقره پنجم.خوب است قدری از مستی به هوش آمد،چشم باز کرده نظری به دولت خود و باقی دولتها بنمایی.آیا تمام سلاطین عالم، از وظیفه خود خارج شده،مشغول قصابی گشته‌اند؟
(سؤال)محکمه از مدیر روزنامه روح القدس آقای شیخ احمد سلطان العلمای خراسانی:چند مدت است ابداع این روزنامه را کرده‌اید؟
ج.سه ماه.
اظهار مدیر روح القدس:ترتیب محکمه صحیح نیست،باید هیأت منصفین هم حاضر باشند.
ج:محکمه همین اظهار شما را به وزارت عدلیه اعظم اظهار کرده، فرموده‌اند هیأت محکمه همان هیأت منصفین است.شما جواب صحیح که در باب این چند فقره دارید،اظهار نمایید.
س:جواب فقره اول را بگویید.راجع به عمل اقبال السلطنه است.
ج:مطابق تلگرافی که میرزا علی اصغر خان(اتابک)به نخجوان کرده بود،حکم خونریزی داده است.
س:سند آن را ارائه نمایید که تلگراف باشد به مهر تلگرافخانه یا مهر خود میرزا علی اصغر خان.
ج:فردا سندش را حاضر می‌کنم. س:جواب فقره دوم را که راجع به تحریک عثمانی است بگویید.
ج:فردا جواب همه را حاضر نموده،می‌گویم.
س:در خصوص فقره پنجم که راجع به ذات اقدس ملوکانه است.چه می‌گویید؟ ج:آنچه را از اول روزنامه الی آخر نوشته‌ام،راجع به ذات مقدس ملوکانه بوده است.
س:شما حق نداشته‌اید به آن رکاکت را ذات مقدس ملوکانه اسم ببرید.چنانکه همه روزنامه نگارها همین مطلب را می‌نویسند،ولی اینطور نسبتها نمی‌دهند که از آن جمله نسبت«قصابی» است.
ج:این مطلب،فقط محض خون جوشی خودم و حفظ مقام سلطنت است..زیاده بر این،مطابق قانون اساسی،بدون هیأت منصفین، محاکمه می‌نمایید.
اظهارات ادیب خلوت:من پنج فقره عرض کردم و آنها غیر از سوء ادب به شخص مقدس ملوکانه است.فقط اسناد این پنج فقره را می‌خواهیم که متعدد درج کرده است.
ج:جواب اینها را فردا خواهم گفت و یا شخصا حاضر شده،جواب می‌دهم یا وکیل می‌فرستم.روز چهارشنبه 31 و پنجشنبه 41،ادیب خلوت حاضر شد و مدیر حاضر نشد. برای روز شنبه رقعه احضاریه برای او فرستادند که یا خودش یا یک نفر وکیل بفرستد تا بعد چه شود.
سرانجام این محاکمه
در قسمت اول محاکمه«مدیر روح القدس»قرار شد یا خودش در محکمه حاضر شود یا وکیلی به محکمه بفرستد.اما پس از چند روز خود او به عدلیه رفت.
پس از آنکه سلطان العلما در عدلیه(دادگستری)حاضر شد و با جسارت و شهامت دادگاه را به رسمیت نشناخت،برای محاکمه خود چند پیشنهاد کرد.وزیر علوم در مقابل ایستادگی او تاب نیاورد و اعلام کرد که:«محاکمه موقوف». مجد الاسلام کرمانی مدیر روزنامه«محاکمات»در روزنامه‌اش از محمد علی شاه خواسته بود که سلطان العلما را عفو کند.او گمان برده بود که نوشته‌اش در روح آدم سفاکی چون محمد علی شاه اثر گذاشته و دستور موقوف کردن محاکمه را داده است. غافل از اینکه سلطان العلما در دادگاه به صراحت از وزیر علوم خواست که:«من درباره هرکسی مطالبی نوشته‌ام،او باید خودش در مقابل من از خود دفاع کند».و بدین خاطر دنباله محاکمه سلطان العلما قطع شد. روزنامه«محاکمات»که ارگان وزارت عدلیه و دولتی بود،در ذکر مشروح مباحثات دادگاه آنچه را که بر ضد دولت و افشاگر بوده،سانسور کرده است.
جریان واقعی محاکمه
جریان واقعی محاکمه را خود روزنامه«روح القدس»در شماره 41 مورخ 72 ذیغده 5231 ه.ق زیر عنوان «صورت استنطاق و محاکمه»چاپ کرده .
حمید مقدم‌فر -وکیل دادگستری